Мақола, Абу Ҳаммома Бакр бин Абдулазиз Ал-Асарийнинг “امتطاء السروج فی نقش شبهة موقف الإمام أحمد من الخروج” деб номланган асаридан фойдаланган ҳолатда тайёрланди.
Маълумки имом Аҳмад Ҳанбал даврида муъатазила тоифалари ҳокимиятга келишиб мусулмонларни “Қуръон махлуқдир“ деган катта фитнага солишларига сабаб бўлишган. Қуръон Аллоҳнинг каломидир – бу аҳли суннанинг эътиқоди, лекин ўша вақтлардаги подшоҳлар кимки Қуръонни махлуқ демаса, уларни таъқиб қилишган ва қатл қилишган, бундай эътиқоддаги подшоҳлар муртад, кофир бўлишларига қарамасдан имом Аҳмад уларга қарши қўзғолон қилишга халқларни чақирмаган. Мана бу воқеликдан фойдаланган бугунги кундаги “муржиъа” тоифалари, куфри очиқ – кўриниб турган бугунги кун подшоҳларининг итоатидан воз кечишликка қарши туриб, имом Аҳмаднинг бу ҳолатда тутган мавқеини далил қилиб олиб келишмоқда, бу мақолада ана шу шубҳали далилга жавоб беришга харакат қиламиз.
Кофир ҳокимларга қарши чиқиш ҳақида Қуръон, суннат ва ижмоъда келган баъзи далиллар:
Аллоҳ субҳанаҳу таоло айтади:
“Эй мўъминлар, Аллоҳга итоат қилингиз ва пайғамбарга ҳамда ўзларингиздан бўлган (мусулмон) ҳокимларга бўйсунингиз!” Нисо, 59-оят.
Оятдаги (ўзларингиздан бўлган) калимаси итоатни фақат мусулмон бўлган ҳокимлагагина чегаралайди.
Аллоҳ субҳанаҳу таоло айтади:
“Аллоҳ ҳаргиз кофирлар учун мўъминлар устига йўл бермагай.” Нисо, 141-оят.
Бу оятни уламолар қуйидагича тафсир қилишган: “Кофирлар мусулмон бўлган қулга эга бўлишлиги, мусулмон аёлларга уйланиши, мусулималарга валий бўлишлари мумкин эмас, бунинг устига уларнинг мусулмонлар устидан ҳокимият қилишлари ва бошқаришлари мумкин эмасдир.”
Аллоҳ субҳанаҳу таоло айтади:
“Эй мўъминлар, агар кофирларга итоат қилсангиз, улар сизларни кетингизга (куфрга) қайтарадилар. Бас, зиён кўргувчиларга айланиб қоласизлар!” Оли-Имрон 149-оят.
Аллоҳ субҳанаҳу таоло айтади:
“Ер юзида бузғунчилик қиладиган ва (ҳеч нарсани) ўнглай олмайдиган ҳаддан ошувчи кимсаларнинг амрига итоат этманглар!” Шуаро, 151-152-оятлар.
Куфр ва босқинчилик билан Уммат устидан ҳокимият қилаётган тоғутларнинг куфри ва бузғунчилигидан кўра каттароқ жиноят йўқдир. Яна Аллоҳ айтадики: ”… куфр етакчиларига қарши жанг қилингиз.” Тавба, 12-оят.
Бугунги кундаги ҳокимлар куфр етакчиларидир ва Аллоҳ субҳанаҳу таоло етти осмон тепасида туриб бизга уларга қарши жанг қилишимизга амр берди, уларга итоат қилмасликка ва уларни қонуний ҳоким сифатида қабул қилмасликка буюрди.
Аллоҳ субҳанаҳу таоло айтади: “Сиз ҳаргиз кофир кимсаларга ёрдамчи бўлманг!” (Қасас, 76-оят).
Ибн Касир бу оятнинг тафсирида айтадики: ”…балки улардан узоқлашинглар, уларни муқобилида, уларга қарши туринглар”.
Пайғамбар соллалоҳу алайҳи ва саллам айтадиларки: ”Ислом олий бўлиб бораверади, унинг устидан ҳеч нарса олий бўлмайди” (Байҳақий, Дорулқутний, Бухорий иснодсиз келтирган, Албоний ҳасан, деган). Яна у зот айтиларки: “Мусулмон устида кофирнинг ҳокикимлиги ҳам, валийлиги ҳам йўқдир.” (Ибни Аби Шайба)
Пайғамбар соллалоҳу алайҳи ва саллам айтдиларки: ”Кимки динини ўзгартирса, уни қатл қилинглар!” (Бухорий ва бошқалар). Улар ҳоким билан маҳкум ўртасини ажратишмаган ва улардан қайси бири динидан қайтса қатл қилинади.
Убода бин Сомитдан, Жунайд бин Аби Убай ривоят қилади: “Пайғамбар соллалоҳу алайҳи ва саллам бизларни исломга даъват қилдилар ва биз у зотга байъат қилдик. Биз у зотга қулоқ солишликка, қувватли ва заиф бўлган вақтимизда ҳам, оғирлик ва енгилликда ҳам, ҳатто бизга ноҳақлик бўлса ҳам итоат қилишликка байъат қилдик. Ҳокимият эгаларига, то уларда, Аллоҳдан биз учун далил бўладиган очиқ куфрни кўрмагунча қарши турмасликка байъат қилдик.” (Бухорий, Муслим)
Қози Иёз раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ҳокимият, бошқарув кофирга берилмайди, агар ҳоким куфр амалини содир этса уни лавозимидан четлатишга уламолар ижмоъ қилишган. Агар у куфр амалини қилса, Шариатни ўзгартирса, унга янги нарса киритса, у ҳоким ҳукмидан чиқади, унга итоат қилишлик мажбурияти йўқолади ва бу ҳолатда мусулмонлар учун унга қарши туришлик ва ағдаришлик вожиб бўлади.” (Саҳиҳи Муслимга Нававий шарҳи китоби).
Имом Ибн ал-Мунзир раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ҳар қандай холатда ҳам, кофирни мусулмонлар устидан ҳокимият қилишлиги мумкин эмаслигига барча илм эгалари ижмоъ қилишган”. (Ибн ал-Қоййим, Аҳкам аҳли-з-зимма)
Ҳофиз бин Ҳажар раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ижмоъ асосида ҳокимдан куфр содир бўлса, алмаштирилади ва ҳар бир мусулмон бунда қатнашишлик мажбурияти бор, кимки бунда қатнашса мукофотланади ва кимки ҳокимларга тарафдорлик қилса, гуноҳ унинг бўйнига ҳам бўлади” (Фатҳул-Борий).
Имом Аҳмаднинг (раҳимаҳуллоҳ) тутган мавқеини далил қилаётганларга жавоб
1. Қуръон ва Суннатга хилоф келган ҳар қандай одамнинг сўзи ва амали инкор қилинади.
Имом Аҳмад Ҳанбал буюк олимлардандир, лекин на у ва на бошқа уламолар хатодан холи эмасдир. Шунинг учун ҳам очиқ – ойдин келган оят ва саҳиҳ ҳадисларга, ижмоъга ва ҳатто тўғри қиёс қаршисига имом Аҳмаднинг тутган мавқеини қарши далил сифатида қўйиб бўлмайди.
Ибн Аббос розиаллоҳу анҳу айтади: “Аллоҳга қасамки, устинглардан тош ёғмаса деб қўрқаман, мен сизларга: “Аллоҳнинг росули айтди…”- десам, сизлар менга: “Абу Бакр, Умар …”- дейсизлар-а!” (Имом Аҳмад ривояти)
Шайх Сулаймон бин Абдуллоҳ бин Муҳаммад бин Абдул-Ваҳҳоб раҳимаҳуллоҳ айтади: “Агар Абу Бакр ва Умарни далил қилиб олиб келишганда, Ибни Аббос шундай деган бўлса, ҳолбуки улар Абу Бакр ва Умар эди — у ҳолатда суннатга қарши ўз имоми ёки мазҳаб олимини олиб келаётган, уларни фикрларини Қуръон ва Суннатдан устун бўлган меъёр қилиб олиб, агар тўғри келса олиб, келмаса олмаётганлар ҳақида нима дейиш мумкин!? Шубҳа йўқки, улар Аллоҳ субҳанаҳу таолонинг қуйидаги ояти остига тушадилар: “Улар ўз олимлари ва руҳонийларини, Аллоҳдан ўзга робб қилиб олишди”.
Имом Аҳмад айтади: ”Ҳадиснинг иснодини ва саҳиҳлигини билиб туриб Суфённинг райига эргашганларга ҳайронман”. (Тайсир-ал-Азизи-ил-Ҳамид).
Имом Аҳмад “Агар уларда аниқ куфрни кўрсанглар” — деган ҳадисни ўз “Муснади”да келтиргандан кейин ҳам, саҳиҳ ҳадисни ташлаб, имом Аҳмаднинг тутган мавқеига эргашадиларми!?
2. Бошқа уламолар гуноҳкор ҳокимнинг қаршисига туришни жоиз, дейишган.
Агар имом Аҳмад ўз давридаги ҳокимнинг қаршисига чиқишлик жоиз эмас, деб ҳисоблаган бўлса, у ҳам бир инсон, бошқа олимлар хам бир инсондирлар, нимага бундай холатда бошқа олимларнинг фикрини далил қилиб олинмаслиги керак?!
Имом Ибн Ҳазм ўзининг “Ал-фаслу фил-милал вал-ахва вал-нихал“ китобида: ”Агар одамлар (золим ҳокимга қарши) курашга ҳақиқатда тўғри ташкиллаштирилган бўлса ва ҳимоялай олишларига ва ғалабага ишонишса, у ҳолатда албатта ҳокимга қарши туришлари лозим бўлади, агар уларнинг сонлари ва заифликлари ғалаба билан тугашига йўл бермаса, бундай куч билан ўзгартиришликка ҳаракат қилишмасин” дейди ва шундан кейин узундан-узун шу нуқтаи назарни сўз ва амал билан қўллаб-қувватлаган саҳоба, тобеин ва имомларнинг рўйхатини келтиради. Улар ичида Али ибн Аби Толиб ва улар билан бирга бўлган саҳобалар, уммул мўъминин Оиша розиаллоҳу анҳо, Талҳа, Зубайр, Муовия, Амр, Нўъмон бин Башир, Абдуллоҳ бин Зубайр, Хасан бин Али ва мухожир ва ансорлардан иборат бошқа саҳобаларни ҳамда Ҳажжож бин Юсуфга қарши чиққанларни қўллаб –қуватлаган Анас бин Моликка ўхшаганларни, тобеинлардан, Абдураҳмон бин Аби Лайл, Саид бин Жубайр, Ҳасан ал-Басрий, аш-Шабий, Ан-Надр бин Анас, Ата бин ас-Саибларнинг рўйхатини келтиради (ундан кейин 60 та тобеиннинг исмини зикр қилиб ўтган).
Бу нарсага Абу Ҳанифадек фақиҳ уламоларнинг сўзлари ҳам далолат қилади. Имом ал-Жассос айтадики: “Абу Ҳанифани золим ва адолатсиз ҳокимларга курашиш тўғрисидаги фикрлари машҳурдир. “Тафсирул ал-Манор”да ёзилишича: “Абу Ҳанифа халифа Мансурга қарши чиқишликка махфий равишда фатво берди ва Ҳасан бин Алига ёрдам берди”.
Ибн Касир ёзади: “ибн Жарир айтадики: “Имом Молик одамларни 145 йилда қўзғолонга раҳбарлик қилган Муҳаммад бин Абдуллоҳ бин Хасанга байъат қилишга фатво берди, одамлар унга: “Биз Халифа Мансурга байъат берганмиз-ку” -дейишди, шунда у: “Сизлар мажбурланган ҳолатда байъат бергансизлар, мажбурланганда берилган байъат қабул бўлмайди” – деди. Шу фатвоси сабабли ҳам имом Молик ҳукумат таъқибига учради.”
Имом бин Ҳазм ёзади: “Биз юқорида зикр қилганларнинг ҳар бири ё сўз билан фатво берган ёки ўзи кўрган зулмни йўқотиш учун қўлида ўзи қилич билан чиққан”
3. Уламоларнинг, шу жумладан имом Аҳмаднинг мўътазила халифаларига қарши чиққанларни қўллаб-қувватлаганлиги.
Агарчи имом Аҳмад ўз давридаги ҳокимга қарши чиқмаган бўлсада, кимки халифага қарши чиққан бўлса, уни қўллаб-қуватлаган.
Вақтики, Аҳмад бин Наср бин Молик бин ал-Ҳайсам ал-Хузоъий раҳимаҳуллоҳ ҳокимга қарши бош кўтарганда, имом Аҳмад уни айбламади ва хаворижлардан хисобламади, балки уни ва бу даврдаги бошқа ҳақталаб уламоларни мақтади.
Ибн Касир “Ал-бидайа ван-ниҳоя”да ёзади: «Аҳмад бин Наср одамларни Аллоҳга ва у ҳалол қилган ва ҳаром қилган нарсаларда итоат қилишга чақирди ва Қуръон Аллоҳнинг махлуқи эмас, балки унинг каломи эканлигига чақирди, унга Бағдод аҳолисининг бир қисми қўшилди…. Одамлар унга Аллоҳ ҳалол ва ҳаром қилган нарсаларда итоат қилишда ҳамда мулҳид бўлган ҳокимларга уларнинг амирлари ва уларга яқин бўлган кишиларга, уларнинг “Қуръон махлуқдир” деган фикрларига ва шу сабабли вужудга келган гуноҳларига қарши туришликка байъат беришди… Аллоҳ уни ўзи қарши чиққан ҳоким томонидан ўлдирилишлигини ирода қилган экан, у ўлдирилди ва уламолар уни Аллоҳ йўлида қурбон бўлган шаҳид, деб қабул қилишди.”
Ибн Касир яна ёзади: “Аҳмад бин Наср буюк уламолардан эди, у ўз билими асосида қаттиқ харакат қиларди, ҳалолга буюрарди, ҳаромдан қайтарарди, у Ҳаммад бин Зайддан, Суфён бин Уйайна ва Ҳошим бин Баширдан… ва имом Молик бин Анасдан ҳадисларни ўрганди. Ундан Аҳмад бин Иброҳим ад-Давроқий, унинг акаси Ёқуб ва Яҳё бин Маъинлар ҳадис ривоят қилишганки, улар Аллоҳдан уни раҳмат қилишини сўраб айтишдики: “Аллоҳ унинг ишини шаҳодат билан хотима берди… “Имом Аҳмад уни эслаб айтадики: “Аллоҳ унинг гуноҳларини кечирсин, у Аллоҳнинг йўлида ўз ҳаётини қурбон қилди..”
4. Қуръонни махлуқ деганларни жаҳолатда ёки таъвил билан оқлаш мумкин
Аббосий халифалар томонидан қўллаб-қувватланган Қуръонни махлуқ эканлиги тўғрисидаги фикрлар Аллоҳнинг исм ва сифатларига тегишли бўлган ақидага тааллуқлидир. Қуръон – Аллоҳнинг каломидир ва калом ҳам Аллоҳнинг сифатидир.
Бундай масалалардаги жаҳолат куфрда айблашда монеълик қилади. Имом Шофеъий айтади: “Аллоҳ исм ва сифатларга эгадир ва ҳеч ким уни инкор қилишликка ҳаққи йўқдир. Кимки унга далил олиб келингандан кейин инкор қилса, кофир бўлади, аммо унга далил олиб келинмасдан олдинги ҳолатига жаҳолатни узр қилса бўлади ва ҳоказо… Бу соҳадаги илм фикрлаш ва мушоҳада билан ҳосил бўлмайди.” (Маноқиби аш-Шафеъий).
Ибн Абдул-Барр айтади: “Кимки Аллоҳнинг баъзи сифатларини билмаса, бошқаларига имон келтирган бўлса, билмаганлиги учун кофир бўлмайди“ (Тамҳид).
”Ҳақиқатда мусулмонлар ичида Аллоҳнинг сифатларида адашган мусулмонлар борки, лекин улар бу билан кофир бўлишмайди” ( Фатҳул-Борий).
Ибн Таймия айтади: “Иймоннинг бу қисмида адашган ҳар бир одам ҳам ҳалок (кофир) бўлган ҳисобланмайди, у адашган мужтаҳид бўлиши мумкин, ёки унга бу илмга тегишли бўлган далиллар етиб келмаган бўлиши мумкин” (ал-Фатово ۳/۱۱۶)
“…Имом Аҳмад уларни ( халифаларни ) кечиришини сўраб Аллоҳга дуо қилди, чунки у уларни жуҳамийларга эргашиб, Аллоҳнинг росулини ёлғончиликда айблашаётганларини ва у олиб келган нарсани инкор қилишаётганларини билишмаслигини биларди. Чунки улар таъвил қилиб адашишди ва уларга бу фикрни берганларга кўр-кўрона эргашишди, деб биларди” (ал-Фатово ۲۳/۳۴۸)
Халифа Маъмун ўзи олим киши эди, лекин “Мана шу Аллоҳ Роббингиздир. Ҳеч қандай илоҳ йўқ, магар Унинг Ўзи бордир. У ҳамма нарсани яратгувчидир.” (Анъом, 106-оят), ”Биз уни сизлар ақл юргизишингиз учун арабий Қуръон қилдик.” (Зухруф. 3-оят) каби оятларнии нотўғри тушуниш асосида таъвил қилиб исм ва сифатларда адашди, унинг укаси халифа Мўътасим эса муқаллид эди ва акасига эргашди.
Ибн Таймия айтади: “Фосиқ-муқаллидни куфрда айблашликни бизлар бидъат, деб биламиз, масалан Қуръонни махлуқ, деганларга ўхшаш.” (Ад-дурар ас-саниййа)
Халифа Восиқ эса унга ҳақиқат баён қилингандан кейин бу залолатдан нажот топди.
Имом Аҳмад давридаги ҳокимлар “Исм ва Сифатлар”га тегишли бўлган фақат битта масалада адашишдики, уламолар бундай холатда уларни жаҳолат билан оқлашади.
Лекин замонамиздаги ҳокимлар ҳокимият ва қонунчилик масалаларида адашишадики бу билан ҳар уччала турдаги тавҳидни: Улуҳият, Рубубият ва Исм ва Сифатдаги тавҳидларни инкор қилишади!
5. Очиқ куфр билан билвосита куфр ўртасида фарқнинг мавжудлиги
Қуръонни махлуқ деганларни куфрда айблашлик, шу сўзнинг орқасидан келган оқибатлар асосида бўлади, лекин Аллоҳдан бошқага қонунчиликни нисбатлашлик – бу очиқ-ойдин куфрдир.
Қуръонни махлуқ дейишлик, бу Аллоҳнинг баъзи сифатларини махлуқ дейишга олиб борарди ва куфр ҳисобланади, лекин бу фикрни Аббосийлар халифалари қўллаб-қувватлашмаган…
Шунинг учун ҳам имом Аҳмад Қуръонни махлуқ, дейишлик бу Аллоҳнинг бу сифатини инкор қилишликдир деган ва унга бу нарса тушинтирилгандан кейин ҳам ўз фикрида туриб олса, уни кофир, деб эълон қилган.
Солий бин Аҳмад бин Ҳанбал айтади: “Менга отам айтдиларки: “Менга ҳар куни иккита одамни жўнатишарди ва улар мен билан мунозара қиларди. Мен уларга айтдимки: Сизлар Аллоҳнинг билишлик – илм сифати тўғрисида нима дейсизлар”. Улар: “Махлуқ”- деб, жавоб беришди, мен уларга: “Кофирсизлар” — дедим.
Исҳоқ бин Иброҳим томонидан юборилган ва бу тортишувда қатнашган элчи айтдики: “Бу одам мусулмонлар ҳокими томонидан юборилгандир!” Мен унга: “Ҳақиқатда бу одамлар куфр амалини қилди”- дедим.” (“Ҳилятул ал-улия” ва “Сияру аъламин-нубала”)
6. Ҳар қандай ибодат мажбурияти юкланишлиги учун имкониятнинг шарт қилинишлиги. Аллоҳ имкондан ташқари нарсани ҳеч кимга юкламайди
Баъзида уламолар адолатсиз ҳокимлар томонидан бўладиган таъқиблардан қутилиш учун махфий фатволар беришган, масалан имом Абу Ҳанифанинг, халифа Мансурга қарши чиқишликка берган фатвоси, ёки Мажиддин бин Таймиянинг бирданига берилган уч талоқда тўлиқ талоқни тушмаслигига ўхшаш.
Агар муржиъаларнинг даъвоси бўйича имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ мўътазила халифаларни кофир деб ҳисоблаган бўлса ва буни очиқ айтмаган бўлса, бу ерда бир савол туғилади: имом Аҳмадда қўзғолонни ташкил қилиш ва унда қатнашишлик имконияти бўлганми?
Ҳар қанақасига кўриб чиқсак ҳам бу имконият унда бўлмаган, чунки у аксар ҳаётини бу халифалар даврида турмаларда ўтказишига тўғри келган ёки доимий равишда ҳукуматдан қочиб яшириниб юришига, ёки бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юришига ва уйдан ҳатто намозга ҳам ташқарига чиқмасдан ўтиришига тўғри келарди. (Сияр аълам ан-нубала).
Шайх Абу Муҳаммад Мақдисий айтади (Аллоҳ у кишини озод қилсин): “Сарой уламолари учраган фитнага имом Аҳмаднинг ҳолатини ўхшатишлик мантиқсизлик, жоҳиллик ва адолатсизлик.”
Бутун оламларни Роббиси, Аллоҳга ҳамду-санолар бўлсин!
Таржимон: Абу Абдурраҳмон Муҳожир.
