2-қисм: Чеченистондаги жиҳодимнинг бошланиши
Чеченистонга сафар
Тожикистонда келаси йилга тайёргарлик кўриб турган пайтларимизда Чеченистон воқеалари бошланди. Мен телевизорда кўрдимки: русларга қарши томонни коммунист генерал Жоҳар Дудаев – биз уни шундай тасаввур қилдик – бошқарарди. Қизиқ, Россиянинг ичидаги коммунистларда ўзаро келишмовчиликлар мавжуд бўлса-я!? Аввалига биз Чеченистонда бирор бир исломий жиҳатларни кўрмадик.
Ўнг қўлимдан жароҳат олиб, даволаниб юрган пайтларимда, бир чечен-мужоҳид менинг олдимга келиб Чеченистонга бир-икки ҳафтага боришни таклиф қилиб қолди. Шундай қилиб, аввалига ният фақат бир-икки ҳафтагагина бориш эди. Чеченистоннинг харитасини кўра бошладик. Майдони 16 000 километр квадрат келадиган кичкина давлат. Сиз ҳатто уни харитада ҳам топа олмайсиз. Мен аҳолиси кўп бўлса мингтача бўлса керак деб ўйладим.
Шундай қилиб биз йўлга тушдик. Чеченистон ҳудудига кириш учун фақат битта йўл бўлиб, бу вақтга келиб Россия ўзининг чегара постларини қўйишни бошлаган эди, аммо биз амаллаб ўтиб олдик.
Доғистонлик яхши ёш биродарлар билан учрашганим ҳали ҳали эсимда. Мен улардан «нега биродарлар билан бирга, чечен жангида қатнашмаяпсизлар?» деб сўрадим. Улар «Дудаев сабабли» деб жавоб беришди, «чунки чеченлар – сўфийлар, мушриклар» ва ҳоказо. Мен улар билан бошқа масалаларни ҳал қила бошладим, чунки улар айтган гапларни инкор қилиш учун бирор маълумотга эга эмас эдим. Аммо мен айтдим: «Сизларнинг душманларингиз бир – Россия, сизларнинг тарихингларингиз бир, сизларнинг имомларингиз (Шомил) бир бўлган. Жоҳар Дудаев абадий яшамайди, у ҳам ўлади. Ислом эса қолади. Қачонки Россия Чеченистонни бир ёқлик қилгач, сизларни ҳам Доғистонда қолдирмайди, айниқса ҳозир ёшлар масжидлар қуриб, илм ўрганиб, Аллоҳнинг динига қайтаётган бир пайтда. Душман билан курашмасдан, уйингга кириб келишини кутиб ўтиришлик, тўғри эмас, бунинг устига одамлар аҳли оиласи билан банд бўлиб, жанг қила олиш ҳолатида бўлишмаса иш унданда чигаллашади. Сизларни ҳеч ким кимнингдир қўл остида жанг қилишга мажбур қилмайди. Сизлар мана шу тўғри ақидани одамларга тушунтириб, жангга кирасизлар. Бизнинг динимиз – фақат сўз эмас, амал ҳамдир. Шундай вазиятларда ақида ва принциплар аниқланади.»
Мен яна айтдимки: «Сизлар ноҳақсизлар, аммо Жоҳар Дудаев хусусида эмас албатта. Балки у чиндан ҳам коммунистдир, мен уни билмайман. Агар чеченлар сўфий бўлса сизлар тўғри ақидани олиб борасизлар. Менимча, Чеченистондаги ҳамма одамлар сизлар таъриф қилганчалик эмас, Аллоҳнинг динини биладиган бирор кимса йўқлигига ишонмайман. Келинглар ҳаммамиз бирга борамиз, вазиятни ўз кўзимиз билан кўриб, жангда иштирок этамиз.»
Улар фақат йўлдагина ҳамроҳ бўлишга рози бўлишди. Биз шунга келишиб олдик.
Биз битта гуруҳ билан кириб бордик. Чеченистонга кириб боришдан ягона мақсадим бир гуруҳда машғулот ўтказиб, жангга тайёрлаш эди холос. Бундан ташқари бирон нарса қилишимни, ўйлаб ҳам кўрмаган эдим.
Баъзи биродарларда бошқа фикрлар бўлиб, улар менга: «Нима учун у ерга кетаяпсан? Сен жангга боғланиб қолгансан, сенга қаерда, ким билан жанг қилишнинг фарқи йўқми? Сенга улар билан жанг қилиш ҳаром, чунки улар сўфий, уларнинг етакчиси коммунист, совет генерали, сен беҳуда қон тўкаяпсан» ва шунга ўхшаш бошқа сўзларни айтишди. Менга бу сўзларни эшитиш жуда ҳам оғир эди.
Мен улар билан баҳслашиб: «Вазиятни ичкаридан кўрайлик, хулоса қилишга шошилиш ярамайди. Агар Аллоҳ бирон нарса қилишимизни қазои-қадар қилган бўлса, биз буни қиламиз. Аллоҳга қасамки, биз бу ерга коммунистлар учун бирор нарса қиламиз деб келганимиз йўқ. Биз уларга таянч бўлиш ниятимиз ҳам йўқ. Биз холис Аллоҳ учун ҳаракат қилаяпмиз, ажримиз ҳам Унинг ҳузурида, шунинг учун сабр қилинглар. Борайлик, ўз кўзимиз билан вазиятни кўрайлик. Аллоҳ ўз яхшилигини берсин.» дер эдим. Улар менга маслаҳатлар беришди, аммо бу маслаҳатлардан қалбим оғрирди. Бу вақтга келиб Чеченистондаги вазият жуда зўриққан, у ерга борган одамларнинг тирик чиқиши амри маҳол бўлиб қолганди.
Аллоҳга ҳамдлар бўлсин, мен бу гуруҳни учратганимдан жуда мамнун эдим. Балки, Аллоҳ мени шу гуруҳ туфайли ажрлантирар, Аллоҳдан амалларимизни қабул қилишини сўрайман. Бу менинг Чеченистондаги тарихимнинг бошланиши эди.
Мен Чеченистонга шу биродарлар билан кириб бордим, улар ёш йигитлар бўлиб, ўз динини яхши билишар, Қуръонни ҳам яхши ўқишарди. Биз бир туманга етиб бориб, шайҳ Фатҳий билан учрашдик, Аллоҳ унга раҳм қилсин. Аввал у менга, вазият ҳар дақиқада ўзгариб турганини, агар келишни хоҳласанг, қайтиб кетишингга умид қилма деганга ўхшаш маънода мактуб йўллаган эди. Мен жавоб мактубида, «Қасамки, Чеченистон ҳудудига киришимизга ёрдам қилган Зот, чиқишимизга ҳам ёрдам қилади» деб айтдим. Биз ягона Аллоҳга таваккул қилиб йўлга чиқамиз.
Биз Чеченистон худудига кириб бориб, шайх Фатҳий билан бирга бир гуруҳ билан учрашдик. Уларнинг мавқеи жуда баланд эди. Бу азон айтувчи, намоз ўқувчи, Аллоҳ йўлида бўлиш истагидаги ёшларни кўриб, ажабландим Аллоҳга қасамки, бу биродарларни кўриб, кўзларимдан ёш думалади, наҳотки булар шу юртнинг фарзандлари бўлса? Қонларга тўлган, шавқатсиз жанг кетаётган жойдаги бу ёшлар холис Аллоҳнинг йўлидаги ҳаракатлари туфайли гўёки ғунчаларга ўхшашарди. Мен лол қолгандим.
Мен оддий тайёргарликни бошладим: вазиятни ўрганиб, одамларнинг ички ва ташқи дунёсини кузатдим. Кўрдимки, ўқишни ва жанг қилишни хоҳловчилар кўп, одамларнинг кайфияти кўтаринки руҳда. Ҳаттоки қўрқдим, агар мен кетсам, бу жанг майдонидан қочиш бўлади. Ахир мусулмон учун жанг давом этаётган ердан кетишлик ҳаром.
Чеченларни жангга тайёрлаш
Бу вақтга келиб жанговар тўқнашувлар бизнинг туманимизга яқинлаша бошлади. Ёшлар бу жиҳодми ёки жиҳод эмасми, деб баҳс юритишар, сўфий муллалар бу жиҳодмас, шунчаки Жоҳар билан коммунистлар ўртасидаги келишмовчиликлар деб эълон қилишар, бунинг устига мунофиқлар тинимсиз минғирлашиб ўтга ёғ қуйишар, Русия қўғирчоқлари эса, бу Жоҳар ва бизнинг ўртамиздаги муаммо, бунга ҳеч ким аралашмасин деб даъво қилишарди.
Охир оқибат улар Чеченистон маркази Грознийга 12 та танк билан кириб келишди, ҳаммаси мужоҳидлар томонидан йўқ қилинди, аммо бунга ҳеч ким аҳамият бермади. Кейин улар 40 та танк билан кириб келишди. Русларнинг ўз чечен малайларини ўқитишга вақтлари бўлмаганлиги сабабли, танкларни рус ҳарбийлари бошқаришарди ва танкларнинг атрофидагилар чечен муртадлари эди. Қачонки улар яксон қилиниб, асирга олинишгандан сўнг, ҳамма нарса ойдинлашди, танк ичида рус ҳарбийлари борлигини одамлар кўришди. Шунда одамлар бу ғирт ёлғон ва русларнинг ташвиқоти эканлигини тушуниб етишди.
Бу вақтга келиб қаршилик авж ола бошлади, вазият кескинлашди. Эрталаб соат еттида Грозний марказида автомобилларни тўсиқ сифатида қўйиб ёқиб юборишди. Шундагина руслар, муаммони ўзлари ҳал қилишлари зарурлигини тушунишди ва очиқчасига, тўда-тўда бўлиб Чеченистонга кириб келишди.
Ёшлар гумонда эдилар. Улар айтишарди: «Кимдир Афғонистондан келибди… Узун сочли… Гулбиддин Ҳикматёрнинг издошларидан экан…», — ва ҳоказо. Мен биродарларга «агар биз кетсак, бу ёш йигитларнинг руҳияти чўкади» дедим. Биз улар билан қолдик. Шаҳарнинг ичида тўқнашув бўлганда, шайх Фатҳийга айтгандим: «Мен маҳаллий минтақа билан таниш эмасман, кимнингдир устидан маъсулиятни зиммамга олмайман. Вазиятни ўрганмагунимча, якуний сўзимни айтмоқчи эмасман. Бирор бир гуруҳни бошқариш ёки уларга етакчи бўлиш ниятим йўқ. Шунчаки менга мухолифатда қолишлик ва чекинмаслик ҳақида буюринг, Аллоҳ қанча хоҳласа, шунча жанг қиламан.»
Мени вазиятни яна ҳам чуқурроқ ўрганишга киришдим. Видеокамерамни олиб, одамларни тасвирга тушира бошладим, улардан нима сабабдан жанг қилишаётганини сўрадим. Шамил Басаев билан ҳам учрашдим. Баъзилар мени журналист деб ўйлашди. Мен холис одамларни учратдим. Аллоҳга қасамки, бир қари аёл билан суҳбатлашиб, йиғлаб юбордим:
«Бу машаққатларга яна қанча сабр қилмоқчисизлар?», у айтди: «Биз руслардан халос бўлишни истаймиз» Мен яна саволга тутдим: «Нима сабабдан жанг қиляпсизлар?», у жавоб берди: «Биз мусулмонларга ўхшаб яшашни хоҳлаймиз, кофирлар билан яшашни истамаймиз». Мен сўрадим: «Мужоҳидларга нима бера оласиз?»- у айтди: «Эгнимдаги кийимимдан бошқа берадиган ҳеч нарсам йўқ». Мен йиғладим: «Наҳотки ҳеч вақоси йўқ, шу қария аёл устидаги кийимини бериб ёрдам бермоқчи бўлса, нима сабабдан биз шубҳаланиб, қўрқиб ўтирибмиз.»
Шу кундан бошлаб, биродарларни жангга тайёрлашга азм қилдим, бу менинг биринчи қадамим эди.
Биз тоғда машғулот базасини тайёрлаб, ёшларни йиғишни бошладик. Шайх Фатҳий – Аллоҳ унга раҳм қилсин – менга харитани берди, биз яқинроқ ҳудуддан Ведено қишлоғини танладик. Ташландиқ пионерлар лагерини топиб, ёшларни йиғиб, ўқув машғулотлар жадвалини туздик.
Эсимда, биринчи учрашувда саксондан ортиқ мужоҳид бор эди, ҳозир улар мужоҳидларнинг етакчиларидан бўлиб кетишган. Ўша пайтда уларга айтганларим ҳамон эсимда, шайх Фатхий таржима қилган эди: «Сизларнинг ичингиздан кимдир амир бўлишни хоҳласа, ўзининг ҳарбий дастурини таклиф қилсин, ҳаммамиз эшитамиз ва унга итоат қиламиз», – ҳамма сукут сақлади. Шу кунларда жанглар тоғли туманларга яқинлаша бошлаган эди. Яна айтдимки: «Менда илм бор деб айтмоқчи эмасман. Менда фақат Афғонистон ва Тожикистон жангларида олинган тажриба бор. Балки, ишлаш вақти келгандир. Менда уч босқичли дастур бор – тайёргарлик, қуролланиш, амалиётлар ўтказиш. Агар жангда биз сафнинг олдида бўлмасак, отиб ташлашингиз мумкин. Ҳарбий тайёргарликдан сўнг биз сафнинг олдида бўламиз. Қуролланишдан сўнг биз жанговар режаларни амалга оширамиз. Мен ва муҳожир биродарлар доимо олдинда бўламиз….» Бу сўзлар кўпчиликда таассурот қолдирди.
Афғонистонда баъзи одамларнинг мазҳабларга ёпишиб олганлигини билардим. Аммо сўфийлар ҳақида, улар нима билан шуғулланишларидан хабарим йўқ эди. Мен уларга айтдим: «Бошингизда нима ўй-хаёллар бор, бу хусусда Аллоҳдан сўраласиз. Мени фақат беш маҳал намоз, Рамазон ойи рўзаси, эрталабки Қуръон дарслари қизиқтиради, булар мен учун энг асосий нарсалар, шунингдек ўқиш ва машғулотлар ҳам шулар жумласидан. Тайёргарлик кўраётганларнинг 60-80 фоизи сўфийлар бўлиб, мен уларнинг ота-онасини назарда тутаяпман, қолгани оддий ёшлар эди.
Шунингдек бизнинг лагерда қисқа вақт ичида темир интизом ўрнатилганди.
Эсимда, бир куни тунда биродарларнинг бирига эртароқ уйғотиб қўйишини сўрадим, витр намозини ўқиш учун. Уйғониб қарасам, қўриқчи йўқ. Бизда олтита гуруҳ бўлиб, ҳар бир гуруҳга ўнтадан одам бириктирилган, ҳар куни битта гуруҳ лагерни қўриқлаши керак. Бомдод намозидан кейин, дарҳол лагердаги ҳаммани йиғдим. Кун жуда совуқ, ердаги ўт-ўлан музлаган, қаттиқлигидан гўёки мих каби эди. Ҳамма оёқ кийимини ечиб, сафга тизилсин деб, буйруқ бердим. Оёқларимиз совуқдан тошга ёпишарди. Биз анҳорга етгунча юрдик, мен «ҳамма сувга тушсин» дедим. Улар сувга тушишди, ҳамма мендан аччиқланарди. Чечен биродарлар ғазабда эди, мен уларга вазиятнинг қалтислиги, риботнинг аҳамиятини тушунтира бошладим.
Бу музлаган сувда туришлик азоб бўлиб, шу қадар совуқлигидан сувда туриб, таҳорат олишнинг иложи йўқ эди. Улар чеккада туришар, баъзилар чўккалаб олишганди. Уларни кўпчилиги лагердан кетишни исташди. Мен машина чақирдим ва уларга айтдим: «Ким кетишни хоҳласа, машинага ўтирсин, агар ҳамма хоҳласа ҳам!»
Улар бир-бирига шу қадар боғланишган эдики, биттасини ҳайдасанг ҳаммаси кетиши мумкин эди. Аввалига мен 15тасини ҳайдамоқчи бўлдим ва уларга буюмларингларни йиғиштиринглар деб 3 марта айтдим: «Агар сизлар кетмасангизлар, мен кетаман». Турли гуруҳлардан 15тасини йиғиб ҳайдаб юбордим. Шайх Фатҳий: «Бу шуни билдирадики, сен билан ҳеч ким қолмайди». Мен айтдим: «Олинг шу 15тасини, яхшиликка бўлсин». Бир неча кундан сўнг, яна 15тасини ҳайдадим, мен билан 60та одам қолди, уларнинг ҳаммаси ғазабнок ва мендан норози эдилар.
Аслида ўзим ҳам уларнинг ҳаммаси кетиб қолишидан қўрққандим. Мен уларни бир нарсани тушунишларини хоҳлагандим, яъни қурол билан икки кунда ёки бир ҳафтада танишиш мумкин, аммо қурол ишлатишдан кўра, одамларни ўқитиш ва уларга буйруқ бера олишни билиш муҳимроқ. Агар мен 60-70та одамни ўқитмоқчи бўлсам – у пайтда мен якка эдим – уларни ўнтадан қилиб гуруҳларга ажратаман ва ҳар бир гуруҳга амир тайинлайман. Шундай қилиб, агар бир киши кетмоқчи бўлса, ҳаммага «хайр». Улар бир-бирига қараб ўйлашарди: «Қоламизми ёки кетамизми, унга барибир шекилли!»
Улардан баъзилари айтишди: «Айбдорни жазола, қолганларнинг айби нима?» Яна баъзиларида бошқа фикрлар бор эди: «Ким ўзи бу, бизни жазоламоқчи?»
Мен айтдим: «Майли, мен нима учун ҳаммани жазолаганим сабабини айтаман».
«Руслар ёки мунофиқлар – улар шу пайтлар тоққа яқинлашиб қолишганди – тунда сизларга ҳужум қилишса, сизларда қўриқчи йўқ, сизларни қандай қилиб ўлдиради? Улар фақат хато қилган одамни ўлдиришадими, ёки ҳаммага ўқ узишадими?»
Улар жавоб беришди: «Албатта ҳаммага ўқ узишади.»
«Демак бу бир кишининг хатоси эмас, ҳамманинг хатоси. Бу хато жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бу муаммо айниқса жанг вақтларида биздан жиддий ёндашувни талаб қилади.»
Ҳеч ким бирор сўз айтмади, ҳаммамиз лагерга қайтдик. Биз ўқув машғулотларини бошладик. 25 кундан сўнг биродарлар ташкиллаштириш ва низомнинг чўққисига эришишди. Биз биринчи жанг дастурини бошладик, бу яхши ва оддий тажриба эди. У вақтларда бизда фақат иккита муҳожир биродар бор эди холос…
Давоми бор
«Содиқлар» учун Умму Жаъфар таржимаси
