“Аҳлус-сунна вал-жамоа”нинг ҳукмларни олиш ва далил келтиришдаги эътиқод асосларидан Аллоҳ таъолонинг Китоби Қуръон Карим ва Расулининг саҳиҳ суннатларига ботинан ва зоҳиран эргашиш ва таслим бўлишдир. Аллоҳ таъоло деди: “Аллоҳ ва Унинг Расули бир ишни ҳукм қилган — буюрган вақтида бирон мўъмин ва мўъмина учун (Аллоҳнинг ҳукмини қўйиб) ўзлари хоҳлаган ишларини ихтиёр қилишлари жоиз эмасдир. Ким Аллоҳ ва Унинг Расулига осий бўлса, бас, у очиқ йўлдан озиш билан йўлдан озибди. ” (Аҳзоб: 36)
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Мен сизларга икки нарсани қолдирдим. Агар уни маҳкам ушласангиз ҳаргиз адашмайсиз. Улар Аллоҳнинг Китоби ва менинг суннатимдир” (Саҳиҳ ҳадис. Бу ҳадисни Ҳоким “ал-Мустадрак” китобида ривоят қилди. Шайх Албоний “Мишкот” китобида бу ҳадиснинг саҳиҳ эканини баён қилди).
“Аҳлус-сунна вал-жамоа”: “Аллоҳнинг Китоби, сўнгра Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатлари” — демайдилар. Балки, “Аллоҳнинг Китоби ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатлари биргаликда” — дейдилар. Чунки суннат Аллоҳнинг Китоби билан чамбарчас боғланган ва Аллоҳ Расули соллалоҳу алайҳи ва салламга итоат этишни фарз қилган, Зеро, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннати Аллоҳ ирода қилган маънонинг баёнидир.
Бундан сўнг “аҳлус-сунна вал-жамоа” муҳожир ва ансорлар(1) каби саҳобаларга умуман, тўғри йўлда бўлган халифа (хулафо ар-рошидун)ларга хусусан эргашадилар. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга эргашишга васият қилган эдилар. Улардан сўнг эса Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам томонидан афзал деб айтилган асрларда саҳобалардан сўнг яшаган кишилар — тобеинларга эргашадилар. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Менинг суннатимни ва тўғри йўлда бўлган халифаларнинг суннатларини маҳкам ушланглар. Янги чиққан ишлардан узоқ бўлинглар. Чуни янги чиққан барча нарса бидъат ва барча бидъат залолатдир” (Шайх Албоний: “Саҳиҳу Сунани Аби Довуд”).
Шунинг учун ҳам “аҳллуссунна вал-жамоа”нинг низо пайтида мурожаат этадиган манбаси Аллоҳнинг Китоби, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг (саҳиҳ) суннатларидир. Аллоҳ таъоло деди: “…Борди-ю, бирор нарса ҳақида талашиб қолсангиз, — агар ҳақиқатан Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз — у нарсани Аллоҳга ва Пайғамбарига қайтарингиз! Мана шу яхшироқ чиройлироқ ечимдир” (Нисо: 59).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобалари Қуръони Карим ва Расулллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларини тушунишда “аҳлус-сунна вал-жамоа”нинг манбаларидир. Улар наздида Қуръон ёки саҳиҳ суннатдан бирон нарса қиёс, завқ, валийнинг кашфи, шайх ёки имомнинг сўзи билан муқобил қўйилмайди. Чунки дин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳаётлик даврларида бутунлай мукаммал бўлган.
Аллоҳ таъоло деди: “Бугун сизларга динингизни комил қилдим, неъматимни бенуқсон, тўкис қилиб бердим ва сизлар учун (фақат) Исломни дин қилиб танладим.” (Моида: 3).
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” Аллоҳ ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзларига бирон кишининг сўзларини муқаддам қўймайдилар. Аллоҳ таъоло деди: “Эй мўминлар, сизлар Аллоҳ ва Унинг пайғамбари олдида (яъни иккисининг изнисиз бирон сўз ёки ишга) қадам босманглар! Ва Аллоҳдан қўрқинглар! Албатта Аллоҳ эшитгувчи, билгувчидир. ” (Ҳужурот: 1).
“Аҳлус-сунна вал-жамоа”: “Аллоҳ ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламдан аввал бирон сўзни айтиш Аллоҳ таъолога билимсиз сўз айтиш ва Шайтон васвасасидир”— деб биладилар.
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” наздида соғлом ақл тўғри нақлга зид эмасдир. Шунинг учун ҳам улар иштибоҳли ҳолатларда нақлни ақлдан муқаддам қўядилар ва мушкуллик бартараф бўлади. Зеро, нақл ақл учун муҳол бўлган нарсаларни олиб келмайди, Балки, ақллар ҳайрон бўладиган нарсаларни олиб келади. Инчунун, ақл берилган хабарлар — нақлни тасдиқлайди, акси эмас.
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” ақлнинг қадрини камайтирмайдилар. Чунки у, мукаллафлик (бандалик таклифи)нинг асосидир. Бироқ, “аҳлус-сунна вал-жамоа”: “Ақл шариатга муқаддам бўла олмайди. Йўқса, одамлар пайғамбарлардан беҳожат бўлар эдилар. Лекин ақл шариат доирасида ҳаракат қилади”— деб айтадилар. Шунинг учун ҳам, уларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларига эргашганлари, мутлақ бўйсунганлари ва уни маҳкам ушлаганлари учун ҳам “аҳлус-сунна” деб аталди. Аллоҳ таъоло деди: “Энди агар улар сизга жавоб бера олмасалар, билингки, улар фақатгина ҳавойи нафсларигагина эргашурлар. Аллоҳ томонидан ҳидоятланмаган ҳолда ўз ҳавойи нафсига эргашган кимсадан ҳам йўлдан озганроқ ким бор?! Албатта, Аллоҳ золим қавмни ҳидоят қилмас” (Қасас:50).
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” Қуръони Карим ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларидан сўнг уммат уламолари ижмоъ (иттифоқ) қилган ва суянган ҳукмларни ушлайдилар.
Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу сўзларни айтган эдилар: “Аллоҳ умматимни залолат узра жам қилмайди. Аллоҳнинг қўли жамоат узрадир. Жамоатдан ажралган кимса жаҳаннамда ёлғиз қолади” (Шайх Албоний: “Саҳиҳу Сунанит-Термизий”).
Демак, бу уммат ҳақни тарк қилиш ва ботил нарсага ижмоъ қилишдан маъсумдир.
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан бошқа бирон кимса учун маъсумликни эътиқод қилмайдилар ҳамда Қуръон ва суннатда очиқ баён қилинмаган нарсалар ҳақида зарурат қадар ижтиҳод қилиш лозим, деб ўйлайдилар. Шундай бўлсада, сўзи Қуръони Карим ва суннатга мувофиқ бўлмагунича бирон кишининг раъйига таассуб қилмайдилар. Улар: “Мужтаҳид ҳукмни тўғри ва хато чиқариши мумкин. Тўғри ҳукм қилган мужтаҳид икки ажр—ижтиҳод ва тўғри топганлик ажри, хато қилган мужтаҳид эса битта савоб – ижтиҳод савобини олади”— деб эътиқод қиладилар.
“Аҳлус-сунна вал-жамоа”нинг ижтиҳодий масалалардаги фарқлилиги улар ўртасида адоват ва юзкўришмасликни пайдо қилмайди. Балки, улар бир-бирини севиб, баъзи масалаларда ихтилофли бўлса-да, бир-бирларининг орқаларида намоз ўқийверадилар.
“Аҳлус-сунна вал-жамоа” мусулмонлардан бирон кишини муайян фақиҳнинг мазҳабида юришга мажбур қилмайди. Бундан ташқари улар тақлид(2) этиш эмас, балки далил билан эргашиш бўлса зарар йўқ, мусулмон бир мазҳабдан далили кучли бўлган бошқа бир мазҳабга ўта олади, деб биладилар. Ўзида илмий лаёқати бўлган одам мазҳаббоши имомларнинг далилларини билиши, бир масала хусусида бир имомнинг мазҳабидан далили ва билими кучлироқ бўлган бошқа бир имомнинг мазҳабига ўтиши мумкин ва далилларини билмаган ҳолда бир кишининг сўзларини маҳкам ушлаб олмаслиги керак. Чунки у, бу билан муқаллид бўлиб қолади. У бир нарсага берилган фарқли ҳукмларнинг қувватлисини ўрганиш учун куч ва ғайратини сарф этиши керак. У ёки бу масалани қувватлаш имконини қила олмаса у ҳолда бу кишининг ҳукми авом киши ҳукмидек бўлиб илм аҳлидан сўраш лозим бўлади.
Далилларни била олмайдиган омининг мазҳаби — муфтийсининг мазҳабидир. У Қуръон ва суннатни билган одамдан сўраши керак. Аллоҳ таъоло деди: “Агар билмасангизлар зикр (илм) аҳллари (уламолар)дан сўранглар!” (Наҳл: 43).
“Аҳлус-сунна вал-жамоа”: “Диндаги фақиҳлик-билимдонлик билим ва амал билангина ҳосил бўлади. Кўп илмга эришган, бироқ унга амал қилмаган ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларига эргашмаган киши фақиҳ эмас”— деб айтадилар.
Изоҳлар:
[1] Макка шаҳридан ҳижрат қилган мусулмонларга ёрдамчи бўлган мадиналиклар.
[2] “Тақлид” — мукаллаф одамнинг шаръий ҳукмларда сўзи ҳужжат бўлмаган кишининг мазҳабини лозим тутишидир. Ёки бир кишининг сўзини далилини билмай, ёки далилини айтмаган кишининг сўзини қабул қилиш, демакдир. “Муқаллид” (тақлидчи) муайян бир кишига далилини билсин, билмасин эргашган ва унинг сўзларидан акси исбот этилсада чиқмаган одамдир.
Тақлиднинг — илм, муқаллиднинг эса олим эмаслигида олимлар ўртасида хилоф йўқ. Аллоҳ таъоло тақлидни қоралади ва кўп оятларда тақлид қилишдан қайтарди:
“Қачон уларга: «Аллоҳ нозил қилган нарсага ва пайғамбарга келинглар», дейилса, улар: «Биз учун ота-боболаримизни ниманинг (яъни қайси диннинг) устида топган бўлсак, ўша етарли», дейишади. Агар ота-боболари ҳеч нарсани билмайдиган ва ҳақ йўлни топа олмайдиган бўлсалар ҳам-а?!” (Моида:104).
Салаф уламолари ва мужтаҳид имомлар ҳам тақлид қилишдан қайтардилар. Чунки тақлид мусулмонлар сафидаги тортишув ва заифликка сабаб бўлиб, бирлик эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашиш ҳамда ихтилоф пайтида “Аллоҳ айтди” ва “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтди”га қайтишдадир.
Шунинг учун ҳам, биз саҳобаларнинг — Аллоҳ уларнинг барчасидан рози бўлсин — ўзларидан бирон муайян кишига барча масалаларда тақлид қилганликларини кўрмаймиз. Шунингдек, мазҳаб асосчилари бўлмиш тўрт имом ҳам — Аллоҳ уларни раҳмат қилсин — ўз раъйларига таассуб қилмадилар. Балки, ўз раъйларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларини кўрганлари ёки эшитганлари замон тарк этар эдилар. Улар ўзларига далилларини билмай туриб тақлид қилишдан қайтарар эдилар.
Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ: “Ҳадис саҳиҳ (ишончли) бўлса, у менинг мазҳабимдир”— дедилар. Бундан ташқари: “Ҳеч бир кишига қаердан олганимизни билмай туриб, бизнинг сўзимизни олиши ҳалол эмас”— дедилар.
Имом Молик раҳимаҳуллоҳ: “Мен ҳам инсонман. Мен ҳам тўғри ёки хато иш қилишим мумкин. Менинг раъйларимга қаранглар, агар Қуръон ва суннатга мувофиқ бўлса олинглар, бўлмаса ташланглар!”— деди.
Имом Шофиий раҳимаҳуллоҳ деди: “Ҳар бир масъалаки у ҳақда ровийларнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан қилган саҳиҳ нақллари мен айтган сўзларнинг акси бўлса, мен у сўзларимдан ҳаётлигимда ҳам ўлганимдан кейин ҳам қайтувчиман”.
Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ деди: “Сен менга, Моликка, Шофиийга, Авзоийга, Саврийга тақлид қилма! Ҳукмларни улар олган ердан ол!”.
Имомларнинг бу ҳақда айтган сўзлари жуда ҳам кўп. Чунки улар Аллоҳ таъолонинг қуйидаги сўзларини жуда яхши тушунар эдилар:
“(Эй инсонлар), сизларга Парвардигорингиздан нозил қилинган нарсага (Китобга) эргашингиз, ундан ўзга «дўстларга» эргашмангиз! Камдан-кам панд-насиҳат олурсизлар.” (Аъроф:3)
Шайх Абдуллоҳ ибн Абдулҳамид Асарийнинг
“الوجيز فى عقيدة السلف الصالح” китобидан олинди
